Körfez Savaşı, Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesi ile başlayan, birçok ülkenin 

ekonomik ve jeostratejik çıkarları nedeniyle içinde yer aldığı ve özellikle 

Ortadoğu’da önemli değişikliklere yol açan gelişmelere sebep olmuştur. 

Yaşanan gelişmelerin en önemli yönlerinden birisini de bölgede değişen 

askeri dengeler teşkil etmektedir. Gelinen aşamada, ülkelerin durumunu 

sadece askeri güçleri ve eylemleri ile açıklamanın yeterli bir sonuç 

vermeyeceği düşüncesi ile konunun askeri boyutu ağırlıklı olmak üzere 

siyasi, sosyal ve ekonomik açılardan bir bütün olarak ele alınmasında fayda 

görülmüştür.

Ortadoğu, her devirde güç mücadelelerine sahne olduğu gibi, aynı zamanda 

kültürlerin ve dinlerin de kesişme noktasında bulunmaktadır. Tarihsel 

özelliklerin yanında, klasik jeopolitik tezlerin, 21inci yüzyılda bölgeye 

ilişkin gelişmeleri açıklamakta yetersiz kaldığı da görülmektedir. Bugün 

bölgenin stratejik konumu, Soğuk Savaş dönemine göre oldukça farklılaşmış 

durumdadır. İki kutuplu dünya düzeninde Afganistan da dahil olmak üzere 

Güney Asya ve Ortadoğu, süper güçlerin en önemli rekabet alanı olmuş iken 

Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte bölgenin jeopolitik parametrelerinin 

algılamaları da değişmiştir. Ayrıca parametrelerde çeşitliliğin arttığı da 

görülmektedir. Bu parametreler sıralandığında devletler; radikal, 

geleneksel, otokratik, demokratik, ABD yanlısı veya karşıtı gibi 

özelliklerle tanımlanmaktadır. Bu gelişmeler ışığında yeni ittifak 

ilişkileri de bölge sınırlarını aşan bir boyutta ortaya çıkmaktadır. Nitekim 

bugün artık Büyük Ortadoğu (Greater Middle East) tanımı daha fazla 

kullanılır hale gelmektedir. Bu tanım Cebelitarık’tan, Kırgızistan, 

Kazakistan, Kafkasya, Yemen ve Sudan’a kadar uzanan bölgeyi de içine 

almaktadır.

Basra Körfezi’ni kontrol altında tutmaya büyük önem veren ABD, askeri üsleri 

ve geliştirdiği askeri ittifaklarla, bölge ülkelerinden bir kısmı ile her 

yönlü ilişkilerini geliştirmeye önem vermektedir. Bu işbirliği sayesinde 

Türkiye, İsrail, Mısır, Suudi Arabistan ve Ürdün’ün bölgede anahtar ülke 

konumuna geldikleri söylenebilir. Dağılan SSCB sonrasında yeniden 

uluslararası alana dönme çabalarına girişen ve bölgenin eski aktörlerinden 

olan Rusya, etkinliğini arttırmaya yakın çevreden başlayarak Hazar Denizi ve 

Havzası’ndaki kontrolünü kaybetmemeye çalışmaktadır. Rusya’nın petrol ve 

doğal gaz hatlarına ilişkin politikaları açısından, Türkiye, Kuzey ve Güney 

Kafkasya ve Afganistan’daki siyasi gelişmeler büyük önem taşımaktadır. Rusya 

ayrıca İran, Türkmenistan ve Afganistan’da da etkili olmaya çalışmakta, 

Basra Körfezi ve Hint Okyanusu ile de ilgilenmektedir. Nitekim son günlerde 

İran ile geliştirdiği askeri işbirliği dikkat çekicidir. Ayrıca Hürmüz 

Boğazı Rusya için büyük önem taşımakta, İran’ın bu bölgede gücünü kaybetmesi 

Rusya’yı doğrudan etkileyeceğinden, Rusya İran ile ilişkilerini güçlü 

tutmaya özen göstermektedir.

Ortadoğu’nun yeniden şekillenmesini, küresel ve bölgesel düzeyde süren 

sorunların ve meydana gelecek gelişmelerin yönlendireceği bir gerçektir. 

Soğuk Savaş’ın bölgedeki kırılma noktasını oluşturan Körfez Savaşı, 

Ortadoğu’da köklü değişikliklere yol açmış, dengeleri sarsmış, bunu takiben 

yeni dengelerin oluşmasına zemin hazırlamıştır. SSCB’nin dağılmasının 

ardından ABD, tek süper güç olarak gücünü bu savaşla perçinlemiştir. 

Görünürde bu gelişmeler bölgede Suriye, Irak ve İran gibi radikal olarak 

tanımlanan rejimleri zayıflattıysa da, doğrudan Sovyet desteğinden yoksun 

kalan bazı ülkeler, ABD’nin zorlamasına rağmen, kendi olanakları ile ayakta 

kalma yeteneklerini arttırarak, bir anlamda özgüvenlerini kazanarak 

güçlenmeye de fırsat bulmuşlardır. Geçmişe oranla daha bağımsız hareket etme 

olanağını da elde eden bu devletlerin bir kısmı, ortaya çıkan bu yeni 

durumdan istifade ile bölgesel güç olma çabası içine girmişlerdir.

Körfez Savaşı öncesi ile sonrası arasında, askeri gücün oluşumunda ve 

sürdürülmesinde de değişiklikler yaşanmıştır. Körfez Savaşı öncesinde var 

olan iki kutuplu dünya düzeninde, süper güçlerle bölge ülkeleri arasındaki 

stratejik işbirliği önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. İki 

kutuplu düzende maliyetine bakılmaksızın parası olan da olmayan da sistemden 

beslenmek suretiyle bir güç oluşturabilmiş ve denge bu şekilde 

sağlanabilmiştir. Savaştan sonra ise durum değişmiş ve askeri güç 

oluşturmada ülkelerin öz mali gücünün boyutu ön plana çıkmış ve önem 

kazanmıştır. Savaş sonrası ortaya çıkan bir diğer önemli unsur da, orduların 

başarısında komuta kademesinin artan rolü olmuştur. Demokratik ülkelerdeki 

ordularda askeri yeteneği olanlar yükselme imkanı bulmakta, sevk ve idarede 

başarılı olmaktadır. Demokratik olmayan ülkelerin ordularında ise askeri 

yetenekten çok kişisel sadakat ve ilişkiler ön plana çıkmaktadır. Körfez 

Savaşı ile birlikte ortaya çıkan diğer bir faktör de, toplumun ve bireylerin 

eğitim düzeyi ile yakından ilgilidir. Bilgi çağının sembolü haline gelen, 

gelişmiş ve sofistike silah sistemlerinin etkin olarak kullanılmasında, 

eğitim düzeyi ve kapasitesi önemli rol oynamaktadır. Kapasitenin sadece 

sayıca çok olmak değil, muharebe etkinliği ile yakından ilgili olan kültür, 

eğitim, siyasal sistem ve mali güç gibi unsurların dikkate alınması ile 

ölçüldüğü sonucu ortaya çıkmıştır. Yeni sistemde merkeze, teknoloji 

ağırlıklı olarak insan yerleşmekte ve bilgisayarlar ön plana çıkmaktadır. 

Kısaca C4 I olarak adlandırılan Komuta, Kontrol, Muhabere, Bilgisayar ve 

İstihbarat (Command, Control, Communication, Computer and Intelligence) ile 

haber alma ve reaksiyon süresi gittikçe kısaltılmış ve bilgi kullanımı her 

alanda artmıştır. Elastikiyet ve ateş gücü ön plana çıkarken küçük birlik 

komutanlarının önemi daha da belirginleşmiştir.

Birçok üçüncü dünya ülkesinde olduğu gibi, Ortadoğu da, İkinci Dünya 

Savaşı’nın bitiminden bugüne kadar neredeyse aynı anlaşmazlıklarla 

uğraşmaktadır. Bu anlaşmazlıkların ve çatışmaların bir kısmının kısa, 

periyodik ve şiddetli olmasına karşın, bazıları uzun ve acı veren türden 

olmuştur.

Körfez Savaşı, bölgesel çatışmaların yayılma eğilimi gösterebileceğini ve 

tüm dünya için tehdit oluşturabileceğini göstermiştir. Modern silahların, 

uzun menzilli füzelerin ve kitle imha silahlarının transferi ve kullanımının 

taşıdığı riskler bölge dışındaki uluslarca da kavranmıştır. Ortadoğu’da 

gelecekte yaşanabilecek anlaşmazlıkların, hem bölge için, hem de dünyanın 

geri kalanı için çok daha kanlı ve tehlikeli olabileceği hususunda hiç şüphe 

bulunmamaktadır.

Körfez Savaşı, sorunları çözüme kavuşturmak yerine, arkasında bıraktığı 

problemler ile daha kötü stratejik sonuçlar doğmasına sebep olmuştur. 

Körfezdeki temel güvenlik problemleri halen, İran-Irak rekabeti, körfezin 

güneyindeki petrolce zengin ama kuvvetçe zayıf uluslara karşı Irak ve 

İran’ın ortaya çıkardığı tehdit ve kitleleri tehdit edecek bir savaşın 

patlak vermesine yol açabilecek silahlanma ile kitle imha silahlarında ki 

yarış olarak şekillenmektedir.

Ortadoğu birçok inanç gurupları ve milletlerden oluşmuştur. Bu milletlerden 

birçoğu aynı dini ve dili paylaşmasına rağmen hemen hepsinin çok farklı 

çıkar alanları ve ihtiyaçları vardır. Bunun yanında büyük bir kısmı da etnik 

ve inanç olarak bölünmüştür. Yahudi İsrail ve Pers İran, Ortadoğu’daki bu 

kültürel birliğin istisnası olarak bulunmaktadır. İslam, bütünleştirmenin 

yanında kendi içinde bölmekte ve Arap kelimesi ortak bir ırkın, ortak 

ihtiyaçların veya ortak siyasi tavırların bütününü tasvir etmemektedir.

Bölgedeki anlaşmazlıkların çözümü, kültürel kalıplar ve siyasal sistemlerle 

çok yakından ilgilidir. Demokrasiden uzak baskıcı totaliter rejimlerin, 

uluslararası problemlerin çözümünde de kolaylıkla şiddet ve zora 

başvurduklarını görmek mümkündür. Bu nedenle, totaliter sistemlerin 

kolaylıkla sahip olacakları kitle imha silahlarını, sorumsuzca ve 

sonuçlarını hesaplamadan kullanabilme eğiliminde oldukları 

kıymetlendirilmektedir.

Uzun bir sürece yayılan Arap-İsrail barış girişimleri bu günlerde dünyanın 

en karmaşık anlaşmazlıklarından birinin çözülmesi yolunda adım adım 

ilerlemektedir. Bunun sonuçlanması bölgede jeopolitik manzaranın değişmesine 

de yol açacaktır.

Geçmişin tecrübelerine göre barış girişimlerinde ilerleme olsun yada olmasın 

bölgenin savunma harcamalarında hiçbir azalma olmamıştır. ABD, AB ve Rusya 

silah ihracatının büyük bir bölümünü elinde tutarken, en önemli müşterilerde 

Ortadoğu ülkeleri olmuştur.

Bu yüksek kapasiteli ticaretin daha ne kadar bu şekilde devam edeceğini 

kestirmek zor görünmektedir. Bölgedeki siyasi, ekonomik ve sosyal 

değişmeler, sonunda savunma harcamalarında keskin bir azalma ile 

sonuçlanabilir. Savunma merkezli konseptler, çok sayıda askeri güç yerine, 

ileri teknoloji ürünü olan, az sayıda, ancak etkili sistemleri ön plana 

çıkarabilir.

Bölgede Arap olmayan üç askeri güç; Türkiye, İsrail ve İran, en etkili 

aktörler olma durumlarını muhtemelen sürdüreceklerdir. Bu üç ülke de önemli 

ölçüde savunma sanayiine sahiptirler. Ortadoğu’da ki en etkili askeri güç 

olan İsrail, en gelişmiş savunma sanayiine sahiptir. Bunun yanı sıra Türkiye 

ve İsrail hem stratejik anlamda ve hem de savunma sanayii alanında iyi birer 

ortaktırlar. Ancak Rusya’nın, Kuzey Kore’nin ve Çin’in teknik yardımları 

sayesinde İran, bölgede ve ötesinde kaygı ile izlenen füze üretim yeteneğini 

geliştirmektedir.

Siyasi ve iktisadi faktörler, Körfez Savaşı sonrası bölgede hızlı bir 

değişime yol açmıştır. Özellikle küreselleşmenin boyutları, gelecek yıllarda 

bölgede daha hızlı ve daha derin değişimleri zorunlu kılmaktadır. Bunun yanı 

sıra bölgeyi derinden etkileyecek hızlı nüfus artışı ve zaten var olan su 

kıtlığının bu artış ile daha kritik bir duruma gelmesi kendine özgü bir 

faktör olarak ortaya çıkmaktadır.

Siyasi dengenin önemli unsuru olan politik liderler de hızla değişmektedir. 

Yıllardır iktidarda olan; Kral Hüseyin, Hafız Esad, Kral II. Hasan gibi 

liderler ölerek politik sahneden çekilmişlerdir. Diğerleri ise yaşlanmakta 

veyahut ta; Yaser Arafat, Kral Fahd ve Zayed El-Nahyan gibi ciddi 

hastalıklar ile savaşmaktadırlar. Bazı ülkelerde ise gittikçe yaşlanan ancak 

halefleri belli olmayan liderler ortaya çıkmaktadır.

Uzun dönemde, Arap-İsrail barışı gerçekleşsin veya gerçekleşmesin, yaşanan 

siyasi değişimler, ülkeler arasındaki sorunların anlaşma ile 

çözümlenebileceğine olan inancı arttırmaktadır. Bu da yıllardır ihmal 

edilen, bastırılan veya yok edilen refaha ilişkin ihtiyaçlarının 

karşılanması lehine bir durum yaratırken, bölgedeki anahtar ülkelerin askeri 

harcamalarının azalacağı bir dönemin ipuçlarını da vermektedir. Ancak bu 

öngörünün yakın gelecekte gerçekleşmesi pek muhtemel görünmemektedir. Arap 

ülkelerindeki çoğu askeri bürokratlar; dış tehlikelere karşı rejimi 

savunduğunu belirtmelerine rağmen, subayların hayat standartlarını geriye 

götüren ve azalan savunma bütçeleri, iç ve dış dengeler açısından da tehlike 

arz etmektedir.

Bölgedeki stratejik duruma etki eden konulardan biri de İran ile Irak 

arasındaki ilişkilerde meydana gelen gelişmelerdir. Son zamanlarda İran ile 

Irak arasında bir yakınlaşma söz konusudur. İran ile Irak arasında ki ılımlı 

havanın en önemli nedeni, her iki ülkenin de ABD’nin Çifte Kuşatma(Dual 

Containment) politikasından etkilenmesi olmuştur. ABD Soğuk Savaş döneminde, 

bu iki ülkeden birine arka çıkarak diğerine karşı kullanmayı tercih 

etmişken, Körfez savaşı sonrasında politikasını değiştirmiş ve her ikisine 

birden sınırlama politikası başlatmıştır. Bu çifte kuşatma politikasının en 

önemli etkisi, bölgedeki bu iki düşman devletin birbirine yakınlaşması 

olarak kendini göstermiştir. İzolasyon nedeni ile yalnızlaşan bu devletleri 

en çok rahatsız eden nedenlerin başında, bölgedeki ABD askeri varlığı 

gelmektedir. Bununla birlikte, bu politikanın ilan edilmesinden sonra 

birbirine yine de mesafeli yaklaşan bu devletlerin tavrını değiştirmesine 

neden olan bir diğer gelişme daha olmuştur. Bu da, 1996 yılında gerçekleşen 

İsrail ve Türkiye yakınlaşmasıdır. Bu durum iki devletin dayanışmaya 

gitmesine de yol açmıştır. Nitekim bu tarihe kadar Irak’ın siyasi nedenlerle 

yaptığı jestler, İran tarafından karşılıksız bırakılmıştır. İsrail ile 

Türkiye arasında 1996 yılında yapılan Askeri İşbirliği Anlaşması bölge 

ülkelerini özellikle İran ve Irak’ın yanında Suriye’yi de endişeye sevk 

etmiştir. Sahip oldukları kitle imha silahları sayesinde Ortadoğu’da 

bölgesel güç olmaya aday bu üç ülke, bölgenin en güçlü iki ülkesi olan 

Türkiye ve İsrail’in birlikte hareket etmesi ile önemli bir sorunla 

karşılaşmışlardır. ABD’nin bölgedeki en iyi müttefiki olan bu iki devletin 

birlikte hareket etmesi, bu üç devleti endişeye sevk etmiştir. Bu durumun 

özellikle İran’ı endişelendirmiş olması, onu Irak’a yakınlaşmak zorunda 

bırakmıştır. Yakınlaşmanın bir diğer boyutu ise, İran’ın Suriye ile olan 

ilişkileri ve Suriye’nin Türkiye ve İsrail karşısındaki konumu ile 

ilgilidir. İran ve Suriye, endişelerini gidermek amacıyla ilişkilerini 

sıklaştırmaya başlamışlardır. İran ile Suriye’nin yakınlaşmasının yanında, 

bölge dışı en büyük aktörlerden olan Rusya’nın Irak ile gelişen ilişkilerini 

de dikkate aldığımızda, bölgede bir kamplaşmaya gidildiğini görmek mümkün 

olmaktadır. İran détente (uluslararası gerginliğin yumuşaması) politikası 

çerçevesinde sadece Suriye ile değil, diğer Körfez Ülkeleri ve Arap 

devletleri ile de yakınlaşma çabası içine girmiş durumdadır. Ancak İran için 

Suriye özel bir önem arz etmektedir. Özellikle Arap-İsrail çatışması 

çerçevesinde Suriye’nin İsrail ile anlaşma yapması İran’ı tedirgin 

edecektir. İki ülke arasında aynı zamanda Lübnan yüzünden de sorunlar 

yaşanmaktadır. Ayrıca Suriye’nin Türkiye ile olan ilişkilerinde şimdilik 

iyileşme belirtileri görünmesi de İran’ı rahatsız etmektedir. İki ülke 

ilişkilerine etki eden diğer bir faktör de ABD İran ilişkileridir. ABD son 

iki yılda İran’a karşı olan sert tutumunu biraz olsun yumuşatmış 

görünmektedir. İran’ın uzun süredir sorunlu olduğu Suudi Arabistan ile 

ilişkilerini iyileştirme süreci başlatması da bu çerçevede ele alınabilir. 

Ancak bütün bunlara rağmen ABD-İran yumuşamasının uzun vadeli olacağı ve 

daha ileri gideceğine yönelik veriler kuvvetli görünmemektedir.

Diğer bir konu da BM’in Irak’a karşı uygulamaya koyduğu hava ambargosudur. 

Son zamanlarda bu uygulamanın büyük ölçüde işlemez hale geldiği 

görülmektedir. Rusya, Fransa ve Almanya gibi ülkelerin başlattığı ve 

sonrasında Arap dünyasının da büyük bir katılımla desteklediği bu ambargo 

karşıtı hareket, Irak’ın uluslararası topluma yeniden dönmesi yolunda önemli 

bir işaret olmaktadır. Ayrıca Irak’ın petrol karşılığı gıda programı 

çerçevesinde petrol satışındaki sınırın kaldırılması ile tekrar dünyanın en 

önemli petrol üreticilerinden birisi haline gelmesi, bir çok ülkeyi Irak’a 

yakınlaştırmıştır. Dünya ile ilişkilerini düzetmeye çalışan sadece İran 

değildir. Irak ve Suriye’nin de, dış dünya ile ilişki kurma gelişmeleri de 

dikkat çekicidir. Ancak bütün bu gelişmeleri değişken ve pek de güvenilir ve 

biraz da dürüstçe olmayan Ortadoğu politikaları anlayışı ile ihtiyatla 

karşılamak gerekmektedir.

Bu genel çerçeve içinde, bölgedeki ülkelerin bir kısmı dengeyi muhafaza 

etmek ve güvenliklerini sağlamak, bir kısmı da bölgedeki dengeleri kendi 

lehlerine bozmak maksadıyla silahlanma faaliyetlerini sürdürmeye devam 

etmektedir. Bu ülkelerden duruma etki edecek olan ve bölgenin önemli 

aktörleri olarak mütalaa edilenlerin silahlanma faaliyetlerinden dikkat 

çeken bazı gelişmeleri incelemekte fayda mülahaza edilmektedir.

Irak:

Körfez savaşından önce aşırı surette güçlenen ve dengeleri bozan Irak, bazı 

kaynakların ifadelerine göre, ABD tarafından da teşvik edilmek suretiyle 

Kuveyt’e girmiş ve yine ABD’nin önderliğinde yapılan karşı müdahale 

sonucunda, bölgesel dengeleri bozan gücü çökertilmiştir. Körfez savaşından 

sonra ise, gerek iç ve gerekse dış tehdide karşı koyabilmesi için ordusunu 

yeniden tesis etme çabası içine girmiştir. Ekonomik gücü de çökertilen ve 

özellikle petrol üretim, satış ve gelirleri kontrol altına alınan ve BM 

kararı ile ambargo uygulanan Irak, son zamanlarda, kendisi ile ticaret 

yapmak isteyen ülkelerin de yardımı ile ambargoyu fiili olarak uygulanamaz 

duruma getirmiş, petrolü daha fazla pazarlama imkanı elde etmiş ve 

gelirlerinin önemli bir kısmını askeri alanda yeniden yapılanma, mevcut 

silah ve teçhizatını aktif hale getirme ve gücünü arttıracak yeni 

teşebbüslerde bulunma faaliyetlerine yöneltmiştir.

Bu teşebbüslerden en önemli ve tehlikeli olanı nükleer silah yapım 

faaliyetidir. Batılı kaynaklara göre; Saddam Hüseyin nükleer silah yapımına 

tehlikeli derecede yaklaşmıştır. Irak, mühendislik sorunlarının çoğunu 

çözmüştür ve şimdi sadece uranyum arttırma yeteneğine ihtiyacı vardır. Eğer 

uluslararası müeyyideler kaldırılır ise, bu durum Saddam’ın programını 

yeniden yapması konusunda serbest kalmasını sağlayacak ve muhtemelen iki 

veya üç yıl içerisinde üretime yönelik nükleer silahlar programına sahip 

olmasına imkan yaratacaktır.”

Yine çok önemli ve önemli olduğu kadar da ilginç olarak nitelendirilen diğer 

bir teşebbüs de Japonya’dan alınan Sony playstation 2’lerdir. Yine batılı 

kaynaklar ve özellikle US FBI, US DIA(Defence Intelligence Agency) ve World 

Net Daily’den alınan ve teyit edilen haberlere göre; Saddam Hüseyin’in, Sony 

playstation 2’lerden bir süper silah bilgisayarı inşa etmekte olması ihtimal 

dahilindedir. Son üç ay içerisinde 4000’e yakın konsol Irak’a gönderilmiştir 

ve bu güçlü oyun konsollarının parçaları birbirlerine bağlanabilmekte, 

entegre edilebilmekte ve arttırılabilmekte, böylece bunların elektronik 

güçleri, uzun menzilli füzeleri ve hatta nükleer aygıtları tasarlamak ve 

kontrol etmek için kullanılabilmektedir. Play station 2 yaratıcıları kasıtlı 

olmayarak, gelişmiş teknolojiden dolayı silah çalışmaları için ideal bir 

alet geliştirmişlerdir. 12-15 tanesi entegre edilmiş bir play station 

paketinin, bir Irak insansız hava aracını kontrol edebilecek yeterli gücü 

sağlayabileceği düşünülmektedir.

Diğer taraftan da BM ambargosunun uygulandığı günden itibaren, Irak 

tarafından karşı konulan biyolojik ve kimyasal silahların ve bunların 

yapımının denetlenmesi konusu halen hassasiyetini korumaktadır. Irak’ın 

Kitle İmha Silahlarına (WMD) sahip olduğu ve bu silahları bazı gizli üretim 

merkezlerinde de ürettiği değerlendirilmektedir. Bu silahların, yine sahip 

olduğu bilinen atma vasıtaları ile kullanılabileceği tehlikesi de devam 

etmektedir.

ABD’deki yeni yönetimin bu gelişmeleri dikkate aldığı ve geçmişten (Körfez 

Savaşı) gelen hassasiyetleri de göz önünde tutarak sekiz yıldır uygulanan 

politikada değişikliğe gideceği ve önümüzdeki yıllarda sert tedbirler 

alınması için dünya kamuoyu (en azından batı kamuoyu) yaratma gayreti içine 

gireceği değerlendirilmektedir.

Suriye:

Makalenin başında da belirtildiği üzere, iki kutuplu dünya düzeninde 

sistemden beslenen Suriye, Soğuk Savaşın sona ermesi ile bu desteğini 

kaybetmiş, Körfez Savaşından sonra da gerek ekonomik ve gerekse askeri güç 

açısından çökme noktasına gelmiştir. Özellikle Türkiye’ye karşı 

desteklediği, hatta organize edip yönlendirdiği PKK terör faaliyetlerini de, 

bir müddet sonra Türkiye’nin baskısıyla durdurmak mecburiyetinde kalmıştır. 

Esat’ın son zamanlarında ve özellikle Başşer döneminde, bu zayıflığın 

verdiği mecburiyet ile Türkiye ve Batı ile iyi münasebetler kurarak, önce 

çöken ekonomisini düzeltme faaliyetine yönelmiştir. Lübnan’da da etkisi 

kısmen azalan Suriye’nin, diğer taraftan da İsrail ile barış ortamı 

yaratmaya çalıştığı gözlemlenmektedir. Mevcut durumu ile tehdit olabilecek 

güçte olmadığı kıymetlendirilen Suriye’nin bu tutumunun, güçleninceye kadar 

devam edeceği, ancak uzun vadede de olsa güçlenmeyi müteakip, tehlikeli 

boyutlarda olmasa dahi, yeniden bölge ve Türkiye için tehdit 

oluşturabileceği değerlendirilmektedir. Ancak bütün bunların yanında yine de 

silahlanma çabalarını sürdürebileceği anlaşılan Suriye, son olarak Kuzey 

Kore’den Scud-D füzesi aldığı ve bunu Eylül 2000’de başarılı olarak denediği 

öğrenilmiştir. Bu füzeler ellerindeki mevcut Scud-B ve Scud-C füzelerinden 

daha uzun menzilli olup, 600 Km’ye kadar ulaşabilmektedir.

İran:

Bu ülke körfez savaşında ve sonrasında mevcut gücünü korumuş ve hatta 

özellikle Irak ve Suriye’nin çökmesi ile bölgede gücünü arttırmış gibi bir 

duruma gelmiştir. İran’ın en büyük zaafiyeti, muhafazakarlar ve 

reformistlerin başlarını çektikleri iki başlı idaredir. Ancak buna rağmen 

bölgede silahlanma yarışında dikkat çekmektedir. Bu yarışta göze çarpan en 

önemli gelişme nükleer silahlar konusundadır. Üst düzey bir CIA yetkilisinin 

verdiği bilgiye göre İran, Rusya, Çin ve bazı diğer devletlerin yardımı ile 

nükleer silahlar geliştirmektedir. Yine alınan bilgilere göre 2000 yılının 

Eylül ayı başında bir bilimsel konferans düzenlenmiş ve bu konferansa üç 

İranlı nükleer bilim adamı da katılmıştır. Konferansa katılan Rusyalı ve 

Avrupalı nükleer uzmanı bilim adamlarına göre; İran’ın temel problemi, 

nükleer bombanın yapımında ki temel ve öncelikli madde olan atom 

çekirdeğinin nasıl elde edileceğidir. İran’ın kullandığı veya 

kullanabileceği kaynaklar hakkında çeşitli tahminler ileri sürülmüştür. 

Ayrıca, Amerikan İstihbarat Servisince atom çekirdeğinin, Kazakistan’dan 

İran’a kaçırıldığını belirten raporlardan bahsedilmiştir. İran’lı 

delegelerin her üçü de İsrail’in de nükleer silahlara sahip olduğuna ve 

depolarında en azından ikiyüz bombanın bulunduğuna inanmışlardır. Bununla 

birlikte, İsrail’i bir nükleer güç olarak görmelerine karşın, bu ülkeyi 

İran’a karşı bir tehlike olarak değerlendirmemektedirler. Şah’ın iktidarı 

kaybetmesi ile sona eren iki ülke arasındaki stratejik ittifakın, sonuçta 

yenileneceğini düşünmektedirler. 2000 yılı Eylül ayı başında düzenlenen 

bilimsel konferanstaki özel görüşmelerde, İranlı delegeler, İran’ın 

Ortadoğu’da güvenebileceği tek ülkenin İsrail olduğunu ve hiçbir Arap 

ülkesine güvenlerinin bulunmadığını belirtmişlerdir. Bu yüzden Tahran ve 

Kudüs arasındaki eski ittifakın bir gün tekrar canlanabileceğini, çünkü 

bunun hem İran hem de İsrail için hayati olduğunu belirtmişlerdir. İran’lı 

bilim adamları tarafından takdim edilen analizlerin temel sonucu; Tahran 

henüz bir nükleer politika formule etmemiş olmasına rağmen, nükleer bomba 

geliştirme programının son aşamasına geldiği anlaşılmaktadır. Görülüyor ki 

yakın gelecekte; İran, strateji oyununun yeni kurallarının yaratılması 

üzerine İsrail ile pazarlığa oturmaya hazırlanacaktır.

Iran, terörist örgütlere verdiği desteğin yanında, artan ve gelişen kitle 

imha silahları ile bölgede uzun dönemde çok daha büyük bir tehlike 

olabilecektir. İran’da ılımlı bir lider görünümündeki Hatemi, batı ile 

ilişkilerini düzeltme ve ABD ile bir diyalog kurma girişimlerini sürdürmekle 

beraber onu iyi tanıyanlar, batıya karşı uyumlu imajının yanıltıcı 

olabileceği ve halen İran’ın uzun süreli amaçlarını, yani; petrol yollarını 

ve bölgedeki diğer ülkeleri ele geçirme amaçlarını paylaşmakta” olduğunu 

ifade etmektedirler.

Uzun yıllardır süren Amerikan politikaları sınırlı bir başarı elde ederek, 

İran’a olan ihracatını kesmek suretiyle, İran’ın silah programını durdurmaya 

çalışmıştır. Fakat bazı uzmanlar; Kuzey Kore, Çin ve Rusya’nın yardımları 

ile Iran’ın balistik füzeler geliştirmesini ve halihazırdaki kitle imha 

silahları stoklarına yenilerini eklemesini engellemenin çok geç 

olabileceğini düşünmektedir.

İran’ın özellikle son yıllarda dikkat çeken önemli araştırma ve geliştirme 

faaliyetlerinden biri de uzun menzilli füze denemeleridir. En son yapımını 

gerçekleştirdiği füze Şahap-3 füzesidir. İran’ın Şahap-3 füzesinin( ki bu 

alternatif olarak düzenlenen Zelzal füzesidir)1000-1300km menzilli Kuzey 

Kore’nin Nodong-1 füzesinin bir türevi olduğu söylenmektedir. Şahap-3’ün 

1300-1500 km lik bir menzili olacağı ve 750 ila 1000 kilogramlık harp 

başlığı taşıyabileceği belirtilmektedir.

Diğer bir füze de, yapım faaliyeti son aşamaya gelen Shahab-4 füzesidir. 

İran’ın Şahap-4 füzesinin de, 1500 km’lik menzili olan Kuzey Kore’nin 

Nodong-2 füzesinin bir türevi olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte bazı 

raporlar, bunun tamamen Rus füze teknoloijsinin bir ürünü olduğunu ve Sovyet 

SS-4 füzesi üzerine inşa edildiğini belirtmektedir. İran savunma bakanı 

Şubat 1999’da, İran’ın askeri amaçlar dışında, uzaya uydu göndermek maksadı 

ile Şahap-4 füzesini inşa sürecinde olduğunu belirtmiştir. Şahap-4, 1000 

kg’a kadar harp başlığı taşıyabilen, 2000 km menzilli ve güdüm sistemli 

olarak planlanmıştır.

1996 yılındaki bir rapora göre de İran Shahab-5/Kosar füzesini geliştirmeye 

çalışmaktadır. Bu geliştirme aşamasındaki füzenin menzilinin 3500 mil yani 

5500 km. olduğu ve Avrupa’ya kadar ulaşabileceği ifade edilmektedir. İran’ın 

bu sistemi beş ila on yıl içinde geliştirebileceği ifade edilmektedir. Bu 

duruma göre İran’ın sahip olduğu ve olacağı füzeler ile ulaşabilecekleri 

menziller aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Menzil Sistem Destekleyen Ülke Durumu

5500 km. Shahab-5 yerli gelişmekte

2000 km. Shahab-4 Kuzey Kore-Rusya gelişmekte

1500 km. Zelzal-3 yerli gelişmekte

1000 km. Shahab-3 Kuzey Korea test edildi

500 km. Scud-C Kuzey Korea kullanımda

300 km. Scud-B Kuzey Korea kullanımda

100 km. Mushak-120 yerli kullanımda

Bu çizelge, atma vasıtalarının Kitle İmha Silahlarını ne kadar mesafelere 

taşıyabileceklerini ve bunun yarattığı tehdidi kıymetlendirmek maksadıyla 

sunulmaktadır.

İsrail:

Ortadoğu’daki ülkeler içinde güvenilirliği en düşük seviyede değerlendirilen 

ve bir dönem “Yasa Dışı Nükleer Güçler ve Serseri Devletler“ olarak 

sınıflandırılan İran, Irak ve Suriye’nin elinde bulundurdukları ve 

geliştirme safhasındaki önemli silahlarını gözden geçirdikten sonra, bu 

güçlere karşı koyabilecek bir sistemden de bahsetmek gerekmektedir. Bu 

sistem, İsrail’in son aşamaya getirdiği Arrow Karşı Füze sistemidir. Körfez 

Savaşı sırasında; Amerikan Patriot füzeleri İsrail ve birçok ülke tarafından 

yaygın bir biçimde kullanılmış, fakat yaklaşan Irak skud füzelerini 

vurabileceğine dair güven oluşmamıştır. Potansiyel alıcılar ise genellikle 

dünyanın fakir ülkeleri arasından çıkmaktadır. Raytheon firmasındaki 

yetkililer, balistik füze saldırılarından koruyan Arrow savunma sistemine 

tek ilgi gösteren ülkenin şimdilik Türkiye olduğunu ifade etmektedirler.

İsrail’in füzelere karşı koyma stratejisi, yaklaşmakta olan füzeyi son 

safhada algılayacak şekilde düzenlenen Arrow anti-füze sistemi üzerine inşa 

edilmiştir. Diğer taraftan İsrail savunma güçleri, balistik füze tehlikesine 

daha iyi karşı koyabilme kabiliyeti sağlamak maksadıyla yeni bir strateji 

geliştirmişlerdir. Geliştirilen stratejiye göre, düşman derinliğindeki füze 

atıcılarının vurulması söz konusudur. Diğer taraftan da hava kuvvetleri, 

füze rampalarını uzak mesafeden bulmak ve yok etmek için, derinlikte uzun 

mesafelerde harekat yapmak maksadıyla eğitimlerini de geliştirmektedir. 

Bununla birlikte, pilotlu uçakların uzak mesafelere gönderilmesinin 

tehlikeleri göz önünde tutularak, pilotsuz uçaklar ile füze rampalarına 

taarruz usulünün geliştirilmesi üzerinde araştırma yapmaktadır.

Türkiye:

Kendisini bir Ortadoğu ülkesi olarak algılamamasına rağmen, Ortadoğu’daki 

dengelerde önemli bir yere sahip ve bölgedeki gelişmelerden etkilenen bir 

ülkedir. Türkiye bulunduğu coğrafya ve Jeopolitik konumu itibariyle, 

dünyanın en kritik ve stabil olmayan Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoğu 

bölgelerinin ortasında yer almakta ve bu üç bölgeden etkilenmekte ve bu 

bölgeleri de etkileyebilecek konumda ve durumda bulunmaktadır. Ayrıca Orta 

Asya Türk Cumhuriyetleri ile olan ilişkileri ve Avrupa Birliği’ne aday ülke 

olması, Türkiye’nin durumunu ayrıcalıklı kılmaktadır. Bu bölgelerin içinde 

Ortadoğu, tarihten gelen sorunlar nedeni ile çatışmaların en yoğun olduğu 

bölgedir. Üstelik bu bölge, NATO’nun yeni geliştirilen tehdit algılamasının 

tüm içeriklerini de ihtiva etmektedir. Yapılan analizlere göre esas sorunun, 

Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgeden çekilmesinden sonra doğan boşluğun 

doldurulamamasından kaynaklandığı değerlendirilmektedir. Türkiye, Balkanlara 

ve Kafkaslara olduğu gibi, tarihi ve kültürel bağları nedeni ile 

Ortadoğu’daki mevcut sorunların çözümüne de katkı sağlayabilecek bir 

konumdadır. Bölgede sağlanabilecek devamlı ve adil bir barış, başta kitle 

imha silahları olmak üzere silahlanmaya ayrılacak kaynakların, halkın refahı 

ve mutluluğuna katkıda bulunmasına imkan sağlayabilecektir. Türkiye’nin 

konumu, bu yönde aktif girişimlerde bulunmasına imkan vermektedir. 

Türkiye’nin bu coğrafyada yaşayabilmesi, Atatürk’ün işaret ettiği “Yurtta 

sulh, cihanda sulh” ilkesini uygulayarak bölgesinde denge unsuru olabilmesi, 

istikrar sağlayabilmesi ve böylece bölge ve dünya barışına hizmet edebilmesi 

için güçlü olması geremektedir. Bu çerçevede Türkiye’nin mevcut askeri 

gücünü geliştirebilmesi ve modernize edebilmesi için önümüzdeki 15-20 yıl 

içinde gerçekleştirmeyi düşündüğü, başta taarruz helikopteri ve yeni tan 

üretimi olmak üzere, tank modernizasyonu, erken ikaz ve kontrol uçağı, 

geleceğin büyük uçağı (FLA), deniz harp araçları ve erken haber alma 

sistemleri gibi bir çok savunma sanayii projesi bulunmaktadır.

Ortadoğu’daki diğer ülkeler ve yukarıda açıklanan ülkelerin silahlanma 

faaliyetleri dikkate alındığında, bölgedeki dengeleri bozma ve denge kurma 

çabalarının, geleceğe yönelik olarak endişeleri daha da arttırdığı durumu 

ortaya çıkmaktadır. Ancak İran, Suriye ve Irak dışındaki Ortadoğu 

ülkelerinin, genellikle Batı yanlısı oldukları ve ABD tarafından 

desteklendikleri gerekçesi ile barışı bozmaya yönelik bir girişimde 

bulunmayacakları değerlendirilmektedir. ABD’nin yeni yönetimini oluşturacak 

kadrolara bakıldığında da, Ortadoğu’da barışı bozacak bir teşebbüse imkan 

verilmeyeceği kıymetlendirilmektedir. Ortadoğu’daki son gelişmeler barışı 

bozacakmış gibi gözükse de, gelişen durum çerçevesinde, Ortadoğu’da savaş 

yapmaya ihtiyaç duyabilecek konumda ve durumda bir devlet bulunmadığı 

görülmektedir. Gelinen aşamada anlaşmazlık İsrail ile Filistin arasındadır. 

Filistin’in de savaşabilecek yapı ve güçte olmamasından dolayı klasik 

anlamda savaş olması mümkün görülmemektedir. Buna karşılık düşük yoğunluklu 

çatışma ortamının sürekli gündemde olacağı ve sağlam temellere dayanmasa 

dahi, geçici de olsa bir barışın sağlanabileceği, ancak psikolojik 

nedenlerle gerginliğin bir nesil daha geçmeden ortadan kalkmasının pek 

mümkün görülmediği sonucuna varılmaktadır.

 E.Tümg.Armağan KULOĞLU / STRATEJİK ANALİZ DERGİSİ